Schrijven over diversiteit
Door de demonstraties tegen racisme en discriminatie is ook de aandacht voor diversiteit groot op dit moment. Het is een onderwerp dat ik altijd belangrijk heb gevonden. Het is me opgevallen dat binnen het fantastische genre het een behoorlijke witte aangelegenheid is. Niet alleen auteurs en lezers, maar ook de personages. Nou worden de verhalen regelmatig bevolkt door niet-menselijke wezens (in die zin is het weer heel divers), maar ook die hebben vaak een witte huid. Waarom? Waarschijnlijk omdat auteurs de personages modelleren naar iets dat dicht bij henzelf ligt. En mag je wel in iemands huid kruipen terwijl je zelf een andere achtergrond hebt? Dat kan gevoelig liggen. In dit artikel leg ik uit hoe dat in elkaar zit en waar ik op gelet heb in mijn Terra 7 trilogie.
Gedachtenexperiment
Eerst wat achtergrond. Het verhaal van Terra 7 is begonnen met een aantal vragen: waarom voeren mensen oorlog? Hoe kan het dat je een ander mens als minderwaardig gaat beschouwen? Zijn wij wel in staat om vredig samen te leven? Om antwoord te krijgen begon ik een gedachtenexperiment over mensen die de aarde ontvluchtte met het idee een ideale samenleving te starten. Al tijdens de reis krijgen ze onenigheid en bij aankomst verdelen ze zich in verschillende groepen en veranderen daarbij hun uiterlijk: de Anatool (rode huid, zwart haar, bruine ogen), de Nard (gele huid, zwart haar, bruine ogen), de Afranen (zwarte huid, zwart haar, bruine ogen), de Terrazones (witte huid, zwart haar, grijze ogen) en de Beryls (groene huid, bruin haar, bruine ogen). Slechts een kleine groep doet niet mee en worden de Ouden genoemd. De groepen trekken zich terug in hun eigen gebied en er is aanvankelijk weinig aan de hand. Totdat het ene volk meer land op gaat eisen of rooftochten gaat uitvoeren. In het zuiden zijn het de Terrazones die de overhand krijgen, in het noorden de Afranen doordat ze weer technologie gaan gebruiken. Uiteindelijk krijgen de Afranen op beide continenten de macht. Het verhaal begint als een groep aardse wetenschappers op bezoek komt om te zien hoe het de voormalige kolonisten vergaat.
Gevoeligheden
Discriminatie en racisme is een gevoelig onderwerp waar altijd heftig op gereageerd wordt. Mensen indelen op basis van huidkleur zoals de volken van Terra 7 kan controversieel zijn. Helemaal omdat in mijn verhaal de mensen met een zwarte huid de overheersers zijn en daarmee de “slechterik”. Maar zo simpel ligt het niet. De indeling op Terra 7 is niet de indeling die er op aarde bestaat. De mensen die er voor kozen bij een bepaalde groep te horen zijn divers en hebben door middel van genetische manipulatie hun uiterlijk aangepast aan de groep. In het eerste boek leer je nog weinig over de Afranen, maar weet je al wel dat ook zij deel uit maken van het Verzet die strijden tegen de overheersing. In het tweede boek leer je de Afraanse maatschappij van binnenuit kennen en wordt de nuancering groter. Je leert dat dictator Falk voor iedereen gevaarlijk is, ook voor zijn eigen volk.
Verder heb ik er bewust voor gekozen dat er wel discriminatie bestaat tegen groepen (vooral voor mensen van gemengde afkomst en bij sommige volken ook op basis van seksuele voorkeur), maar zonder scheldnamen die zich richten op kleur. Ook religie speelt geen grote rol, vooral om het niet nog gecompliceerder te maken.
Er zijn een aantal dingen waar je als auteur bewust mee om moet gaan. Bijvoorbeeld culturele toe-eigening, in het Engels cultural appropriation. Het gaat om het respectloos toe-eigenen van aspecten uit een voor jou andere cultuur. Denk daarbij aan Louis Vutton die herkenbare Masai prints gebruikt, zonder financiële compensatie voor de Masai of als wit persoon met een zwart geschminkt gezicht en veel blingbling op een verkleedfeestje als populaire rapper rondlopen (zonder de schmink geen probleem, met wel).
Dit zijn vrij duidelijke voorbeelden, maar het ligt ingewikkelder. Zo schreef William Styron als witte man het boek The Confessions of Nat Turner, over de slavenopstand van 1831. Er kwam veel kritiek van Afro-Amerikaanse schrijvers die de roman bekritiseerde voor een clichématig beeld van een tot slaaf gemaakte. Mag ik als witte auteur in de huid kruipen van een zwart personage?
In het tweede boek speelt Conrad de hoofdrol, een personage van Afro-Amerikaanse oorsprong. Ik ben mij bewust dat ik die oorsprong niet heb, maar Conrad is iemand uit de toekomst en niet te vergelijken met de mensen van nu. Hij krijgt pas met discriminatie te maken als hij op Terra 7 komt en zich voordoet als Afraan.
De culturen van verschillende volken hebben kenmerken van hun aardse oorsprong en zijn gemengd. Zo is de cultuur van de Afranen heel klassiek en hiërarchisch, hebben de Anatool veel weg van nomadenvolken, zijn de Nard erg gericht op kunst, cultuur en mode, zijn de Beryls gefocust op zelfontwikkeling via hun tempel en zijn de Terrazones een jagersvolk geïnspireerd op de amazones. Dat is het voordeel van SF, je mag iets nieuws creëren dat in dit geval wel zijn grondslag vindt in het aardse verleden en heden.
Voorkom stereotypering zo veel mogelijk. In mijn boek hebben mannen die op mannen vallen geen overdreven vrouwelijke kenmerken en iemand die gezet is, zit niet altijd te eten. Neemt niet weg, dat er evengoed simpele zielen kunnen zijn met een raar lachje. En aangezien ik schrijf vanuit meerdere perspectieven ziet het ene personage een verzetsstrijders als terrorist en de ander als bevrijder inclusief kenmerken die bij het beeld van dat personage passen.
Een andere gevoeligheid is de woordkeuze. Zeker als schrijver is het belangrijk dat je in je tekst geen woorden gebruikt die verouderd zijn of als racistisch beschouwd worden. Taal is een levend iets en sowieso aan verandering onderhevig en als je over verschillende bevolkingsgroepen schrijft is het goed je er in te verdiepen. Een interessant artikel is Woorden doen er toe van het Tropenmuseum over welke taal zij gebruiken in het museum en waarom.
In mijn boek komt ook slavernij voor. Als je schrijft over ontmenselijking, kun je niet om dit onderwerp heen. Bovendien is het een uitwas die nog steeds bestaat. Moderne slavernij is overal, ook in Nederland. Op Terra 7 is het voor een deel genormaliseerd, al kent het veel tegenstanders. Ik heb er bewust voor gekozen geen vergelijking te maken met de slavernij zoals die in onze geschiedenis op plantages voor kwam.
Context
Mijn boek zal nooit verfilmd worden. Een verhaal dat gaat over mensen die er zo extreem uitzien, ligt te gevoelig. Zo wilde ik geen Afraan op de cover zetten. Je zou dan iemands huid zwart moeten maken en voor je het weet heb je een associatie met zwarte piet. Bij beeld mis je sneller context, terwijl je die wel meekrijgt in een boek. Door het verhaal laat ik je meeleven met al die verschillende bewoners van Terra 7 en leer je steeds meer de nuances zien. Dat is namelijk wat ik geleerd heb van mijn gedachtenexperiment. Als mens zijn we instaat tot afschuwelijke dingen, maar daar staat vriendschap, liefde en zelfopoffering tegenover. De wereld bestaat vooral uit heel veel verschillende tinten grijs.
Dit artikel is verschenen in Celtica’s Magazine van juli/augustus 2020.